Vén màn bí ẩn văn hóa Sa Huỳnh

Văn hóa Sa Huỳnh phát triển từ sơ kỳ đồng thau đến sơ kỳ đồ sắt, từ khoảng 3.500 năm đến những thế kỷ trước và sau Công nguyên. Chủ nhân của văn hóa Sa Huỳnh có quan hệ cội nguồn với các văn hóa hậu kỳ đá mới - sơ kỳ đồng thau ven biển, được coi là những người Tiền Mã Lai - Đa đảo (Proto Malayo Polynesien).

Bản đồ khảo cổ Quảng Nam trên phần mềm QGIS đang được nhóm khảo sát xây dựng.

Từ năm 1976 đến nay, khu vực Quảng Nam - Đà Nẵng đã thống kê có hơn 100 địa điểm hiện diện di tích văn hóa Sa Huỳnh. Phần lớn các khu mộ chum và một số khu cư trú cổ, phân bố từ đồng bằng lên đến núi cao tập trung ở vùng đồi gò, cồn cát ven sông, ven biển. Kết quả khảo sát, khai quật và nghiên cứu của các nhà khảo cổ học cho thấy xứ Quảng là trung tâm lớn của văn hóa Sa Huỳnh.

Di chỉ ở đầu nguồn Thu Bồn

Những di tích văn hóa Sa Huỳnh ở Quảng Nam thường phân bố ở lưu vực sông Thu Bồn trên nhiều địa hình khác nhau. Phần lớn những di tích đó là khu mộ táng, còn những di chỉ cư trú được phát hiện chưa nhiều.

Với vị thế thuận lợi, lưu vực sông Thu Bồn đã sớm thu hút được con người đến cư ngụ. Đặc biệt là từ khi đồ sắt xuất hiện thì mật độ dân cư ở đây đã tăng lên nhanh chóng.

Tại huyện miền núi Nông Sơn, tỉnh Quảng Nam cũ (nay là các xã Nông Sơn, Quế Phước thuộc thành phố Đà Nẵng), qua các đợt khảo sát, khai quật cũng đã phát hiện ra hàng loạt di chỉ văn hóa Sa Huỳnh như Bình Yên, Thạch Bích, Gò Chùa, Vườn Đình, Quế Lộc, Khe Sé... Trong số các di chỉ được phát hiện, một số di chỉ đã được các nhà khảo cổ học tiến hành khai quật.

Qua kết quả khai quật và dựa vào số lượng, loại hình hiện vật đã góp phần làm rõ hơn sự hiện diện của nền văn hóa Sa Huỳnh tại Nông Sơn và chứng minh bề dày lịch sử của vùng đất này khi cách đây hơn 2.000 năm đã có người cư trú, sinh sống.

Di tích văn hóa Sa Huỳnh đầu tiên được phát hiện ở Nông Sơn là khu di tích mộ chum Quế Lộc (trước đây thuộc thôn 7, xã Quế Lộc, nay thuộc xã Nông Sơn, thành phố Đà Nẵng). Điều đặc biệt đây cũng là khu mộ chum thuộc văn hóa Sa Huỳnh lần đầu tiên được biết đến tại khu vực miền núi Trung Trung Bộ vào năm 1975.

Hiện vật phát hiện tại di chỉ Gò Chùa sau phục dựng.

Dựa vào những hiện vật được phát hiện, các nhà khảo cổ học cho rằng đồ sắt giai đoạn này rất phát triển nhưng đồ gốm nghèo nàn, gốm dày và thô. Cách mai táng giống như ở khu mộ chum Tam Mỹ, có nhiều khả năng là cải táng. Về niên đại, khu mộ chum Quế Lộc có thể thuộc giai đoạn cực thịnh của thời đại đồ sắt có niên đại khoảng thế kỷ thứ 2 - 3 trước Công nguyên.

Di chỉ khảo cổ học Bình Yên (thôn Bình Yên, xã Ninh Phước, nay thuộc xã Quế Phước, thành phố Đà Nẵng) được phát hiện vào tháng 9/1997, trong cuộc điều tra khảo sát sự phân bố của các di tích khảo cổ học và xây dựng một bản đồ các di tích khảo cổ học thuộc Văn hóa Sa Huỳnh trên địa bàn toàn tỉnh Quảng Nam.

Sau đó, Trung tâm nghiên cứu Khảo cổ học - Viện Khoa học Xã hội Thành phố Hồ Chí Minh, Bảo tàng Quảng Nam và Tiến sĩ Mariko Yamagata (Đại học Chiêu Hòa - Nhật Bản) đã tiến hành khai quật di chỉ này.

Trong 6 mộ chum khai quật được, có rất nhiều đồ tùy táng được phát hiện gồm đồ trang sức, đồ sắt, đồ đồng, đồ gốm. Qua kết quả khai quật, các nhà khảo cổ học nhận định di chỉ Bình Yên có niên đại khoảng 2.000 đến 2.100 năm trước Công nguyên và cũng là giai đoạn cực thịnh của trung tâm kim khí ở miền Trung Việt Nam.

Ngoài ra, tại các di tích như Thạch Bích, Vườn Đình, Gò Chùa, đoàn khảo sát là các nhà nghiên cứu khảo cổ trong và ngoài nước đã tiến hành nhiều cuộc khai quật. Kết quả thu được là những hiện vật thuộc thời kỳ văn hóa Sa Huỳnh là chủ yếu.

Cạnh những di chỉ khảo cổ học đã được đào thám sát và khai quật, tại vùng đất Nông Sơn, các nhà khảo cổ học trong quá trình điền dã cũng đã phát hiện ra một số địa điểm khác có dấu vết của di chỉ văn hóa Sa Huỳnh với sự xuất hiện của một số mảnh mộ chum, một số mảnh gốm thô...

Đồ trang sức phát hiện tại di chỉ Gò Chùa (xã Quế Phước, thành phố Đà Nẵng).

Dấu tích Sa Huỳnh ở vùng cao

Những di chỉ, di tích văn hóa Sa Huỳnh được phát hiện ở Nông Sơn đã tiếp tục khẳng định thêm về sự phân bố đậm đặc của các di chỉ văn hóa Sa Huỳnh ở vùng núi Quảng Nam và ven sông Thu Bồn.

Đặc biệt, một trong những kết quả đột phá nhất của chương trình điều tra, khảo sát khảo cổ gần đây do Bảo tàng Quảng Nam thực hiện là việc lần đầu tiên phát hiện các dấu tích văn hóa Sa Huỳnh ở những xã miền núi cao như Trà My, Phước Hiệp và Sông Kôn.

Trước đây, văn hóa Sa Huỳnh thường được cho là tập trung chủ yếu ở vùng đồng bằng ven biển và vùng núi nội địa dọc theo sông Thu Bồn. Tuy nhiên, những phát hiện mới về các khu mộ chum, mảnh gốm, đồ trang sức đặc trưng văn hóa Sa Huỳnh dọc theo thượng nguồn sông Trường, sông Trà, sông Pa Con đã chứng minh rằng, cách đây hơn 2.000 năm, cư dân Sa Huỳnh đã làm chủ một không gian rộng lớn, từ duyên hải lên tới tận miền sơn cước.

Tại Bãi Dài (xã Trà My), người dân địa phương kể rằng sau mỗi trận lũ, họ lại thấy các mảnh vỡ đồ gốm trồi lên trên mặt đất. Khi kiểm tra một số mảnh gốm thu lượm được, qua những di vật còn sót lại, đoàn đã xác nhận đấy chính là những mảnh đồ đựng gốm Sa Huỳnh thô.

Mộ chum phát hiện trong cuộc khai quật khảo cổ tại di chỉ Gò Chùa (xã Quế Phước, thành phố Đà Nẵng.

Tại một bãi bồi ven sông ở xã Phước Hiệp, nơi trước đây chưa từng ghi nhận dấu vết khảo cổ, đoàn công tác cũng đã tìm thấy rất nhiều mảnh đồ sành sứ và đồ đựng gốm Sa Huỳnh. Những phát hiện này không chỉ mở rộng không gian phân bố mà còn đặt ra những câu hỏi thú vị về mối quan hệ giao thương, trao đổi văn hóa giữa cư dân miền ngược và miền xuôi thời tiền - sơ sử.

Phải chăng các sản vật quý giá của núi rừng Trường Sơn như ngà voi, sừng tê giác, lông chim và các loại gỗ thơm, đặc biệt là trầm hương đã từng xuất hiện trong sử sách Trung Hoa từ lâu đã thu hút cư dân cổ Sa Huỳnh đến với những khu vực vùng núi xa xôi xứ Quảng.

Cuộc điều tra, khảo sát tổng thể đã đánh giá lại hiện trạng các khu di tích Sa Huỳnh nổi tiếng được biết trước đây, từ đó đưa đến những phân loại di tích dựa trên mức độ bảo tồn và tiềm năng khai quật khảo cổ trong tương lai.

Đồng thời thông qua việc áp dụng công nghệ GIS và khảo sát thực địa, các nhà nghiên cứu đưa ra những quy luật về sự phân bố của các di tích Sa Huỳnh.

Xử lý hiện vật trong hố khai quật khảo cổ tại Vườn Đình (xã Nông Sơn, thành phố Đà Nẵng).

Theo đó, người cổ Sa Huỳnh thường tập trung ở những cồn cát, bãi đất pha cát tại các khúc quanh, đoạn gấp khúc của các dòng sông lớn như Thu Bồn và Vu Gia. Từ đó, một số cuộc thăm dò, khai quật cũng đã được triển khai và mang lại những kết quả ấn tượng.

Tại Thổ Chùa, xã Hiệp Đức (trước đây thuộc xã Hiệp Hòa, huyện Hiệp Đức, tỉnh Quảng Nam) đã phát hiện khu mộ táng với nhiều mộ chum, mộ vò, đồ đồng; đặc biệt là các hạt chuỗi thủy tinh cuốn và mạ vàng, cho thấy một cộng đồng Sa Huỳnh thịnh vượng từng tồn tại ở vùng núi cao này.

Tại Lạc Câu, xã Thăng An (trước đây thuộc xã Bình Dương, huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam), địa điểm văn hóa Sa Huỳnh đầu tiên được phát hiện bên bờ sông Trường Giang, một khu mộ chum đã được khai quật năm 2025 xuất lộ hơn 2.700 đơn vị hiện vật. Điều này cho thấy chủ nhân ngôi mộ có thể thuộc tầng lớp thủ lĩnh và phản ánh một mạng lưới giao thương rộng lớn, vượt ra ngoài khu vực.

Việc phát hiện một chiếc gương đồng thời Tây Hán (Trung Quốc) ở di chỉ Bình Yên cũng có thể nhận định rằng cư dân văn hóa Sa Huỳnh ở xứ Quảng bên cạnh quan hệ giao lưu trong nội bộ cư dân Sa Huỳnh ở miền Trung, họ còn mở rộng quan hệ giao lưu với cư dân văn hóa Đông Sơn và Hán ở phía Bắc; với Tiền Óc Eo ở phía Nam; với Lào, Campuchia và Thái Lan ở phía Tây, Tây Bắc; với quần đảo Philippines và Indonesia ở phía Biển Đông...

(Nguồn: baodanang.vn)

Link gốc: https://baodanang.vn/ven-man-bi-an-van-hoa-sa-huynh-3301097.html